1. Μία απελευθερωτική παιδεία πρέπει να υπερβαίνει το στείρο οικονομισμό και “επαγγελματισμό”. Ο άνθρωπος δεν χρειάζεται τη μόρφωση και την παιδεία μόνο για την επαγγελματική του αποκατάσταση. Ούτε έχει ανάγκη την εκπαίδευση μόνο και μόνο για να τον εξοπλίσει με τις “κατάλληλες” για την εξεύρεση εργασίας ικανότητες. Αντίθετα, του είναι απαραίτητη γιατί συμβάλει στη διαμόρφωση ελεύθερων, κριτικά σκεπτόμενων και ανήσυχων προσωπικοτήτων, γιατί απελευθερώνει από την άγνοια του ίδιου του ανθρώπου και του κόσμου από τις προλήψεις, από τον ανορθολογισμό. Αυτός ο ρόλος της μόρφωσης , η αυταξία της, δεν μπορεί να φυλακιστεί απλά και μόνο στην προσφορά κάποιων επαγγελματικών δεξιοτήτων. Οι νέοι, και όχι μόνο αυτοί, έχουν ανάγκη την γνώση για πολύ περισσότερους λόγους και όχι μόνο ως “εφόδιο για δουλειά”. Αυτό, άλλωστε, υπογραμμίζει και η λαϊκή θυμοσοφία: “Άνθρωπος αγράμματος, ξύλο απελέκητο”.
2. Μία απελευθερωτική παιδεία πρέπει να έρχεται σε ρήξη με την παραγωγικίστικη λογική που συνδέει – για την ακρίβεια υποτάσσει – τη μόρφωση, την σχέση με την γνώση και την εκπαιδευτική διαδικασία με την “παραγωγική διαδικασία”, την “οικονομία” κλπ.
Η οριοθέτηση αυτή αφορά πρώτα από όλα τις κυρίαρχες συντηρητικές αντιλήψεις της επιχειρηματικής παιδείας, την υποταγή της εκπαίδευσης στη λογική του κέρδους και της αγοράς, την ασφυκτική ένταξη της μόρφωσης στη διαδικασία της καπιταλιστικής παραγωγής. Πρέπει όμως να αφορά και τις δήθεν προοδευτικές παραλλαγές αυτής υποταγής, που γίνονται στο όνομα της “νέου τύοιυ ανάπτυξης” ή των μοντέλων “παραγωγικού εκσυγχρονισμού”.
Οι νέοι και η κοινωνική πλειοψηφία έχουν ανάγκη την γνώση όχι για να θριαμβεύσει η αστική οικονομία και παραγωγή ή έστω η ” προοδευτικά αναμορφωμένη”, αλλά πάντα αστική παραγωγική μηχανή. Την χρειάζονται ως ένα από τα μέσα της απελευθέρωσης του ανθρώπου από κάθε αποξένωση, καταπίεση και εξουσία και όχι για να γίνουν αποτελεσματικά εξαρτήματα της καπιταλιστικής παραγωγής και των προοδευτικών παραλλαγών της.
3. Μια απελευθερωτική μόρφωση και παιδεία δεν περιορίζεται μόνο στα πλαίσια του επίσημου εκπαιδευτικού συστήματος και η διάρκειά της δεν εξαντλείται στην χρονική διάρκεια αυτού του συστήματος.
Χρειάζεται ασφαλώς ένα αποτελεσματικό και “πλούσια” εκπαιδευτικό σύστημα. Ωστόσο, η μόρφωση και η παιδεία πρέπει επίσης να αναβλύζουν από όλους τους κρίκους και τους θεσμούς της κοινωνίας, ο πολιτισμός και η γνώση πρέπει να διαχέονται από κάθε κύτταρό της, διαμορφώνοντας ένα κλίμα μαζικού διαφωτισμού και μορφωτικής ανάτασης. Πολύ περισσότερο που μόρφωση και παιδεία δεν είναι μόνο η εκπαίδευση ούτε αποκτούνται μόνο μέσα στο εκπαιδευτικό σύστημα.
Ταυτόχρονα, αυτό το κλίμα δεν πρέπει να σταματά στα συμβατικά εκπαιδευτικά χρόνια. Ζούμε σε μια εποχή τεράστιων επιστημονικών ανακαλύψεων, όπου ο όγκος των γνώσεων αυξάνεται με ταχύτατους ρυθμούς. Ότι μάθαμε στο σχολείο ή στο Πανεπιστήμιο “παλιώνει”, απαξιώνεται γρήγορα. Να γιατί είναι αναγκαία η δια βίου εκπαίδευση. Να γιατί πρέπει η κοινωνία να δίνει σε όλα τα μέλη της τη δυνατότητα διαρκούς εμπλουτισμού, εκσυγχρονισμού και διεύρυνσης του μορφωτικού – πολιτιστικού τους ορίζοντα.
4. Μια απελευθερωτική παιδεία δεν μπορεί παρά να αμφισβητεί ριζικά τον κατανεμητικό ρόλο της εκπαίδευσης, που παράγεται και αναπαράγει τον καπιταλιστικό καταμερισμό εργασίας. Αυτή η αμφισβήτηση σήμερα είναι πολύ περισσότερο αναγκαία και αυτό γιατί οι εξελίξεις στην επιστήμη, την ειδίκευση, την τεχνική αναβαθμίζουν το ρόλο της εκπαίδευση ως μηχανισμού ταξικού καθορισμού και ένταξης, ως μηχανισμού που προετοιμάζει και διοχετεύει τους νέους στις διάφορες θέσεις του αστικού οικονομικού μηχανισμού και της καπιταλιστικής ιεραρχίας. Η παιδεία, για να είναι απελευθερωτική, πρέπει να εξασφαλίζει ενιαία μορφωτικά δικαιώματα για όλους και ίσες δυνατότητες κοινωνικής και παραγωγικής ένταξης σε μια κοινωνία και σε μια παραγωγή απαλλαγμένες από την εκμετάλλευση, την ατομική ιδιοκτησία, τους νόμους της αγοράς και του ανταγωνισμού.
5. Μια απελευθερωτική παιδεία είναι ασύμβατη και αντιπαραθετική με τους ταξικούς φραγμούς, τις διακρίσεις, τις ανισότητες, τον αποκλεισμό. Η μόρφωση, η γνώση είναι ισότιμο δικαίωμα όλων των πολιτών και όχι μόνο των οικονομικά ισχυρών, η πρόσβαση σε όλο τον πλούτο της ανθρώπινης σκέψης και του πολιτισμού πρέπει να εξασφαλίζεται για όλους από την κοινωνία και να μην εξαρτάται από τις ταξικά άλλωστε καθορισμένες – δυνατότητες της κάθε οικογένειας, από αυτή την άποψη, είναι αυτονόητη η ανάγκη για την εξάλειψη όλων αυτών των εκπαιδευτικών και μη μηχανισμών, που λειτουργούν ως φραγμοί και για τον πολλαπλασιασμό εκείνων που συμβάλλουν στο στόχο της κοινωνικά ισότιμης επαφής με την γνώση.
6. Μια απελευθερωτική παιδεία δεν αρκεί να ζητά περισσότερη ή καλύτερη γνώση για όλους. Το ζήτημα της μόρφωσης δεν είναι ποσοτικό, είναι πρώτα και κύρια ζήτημα περιεχομένου. Μια άλλη παιδεία, λοιπόν, θα ανακαλύπτει νέα πεδία γνώσης, θα διαμορφώνει νέους επιστημονικούς ορίζοντες, θα σπάζει τα σύνορα που χαράζει η αγοραία αντίληψη, θα καταργεί τα εκπαιδευτικά – ερευνητικά νεκροταφεία της κοινωνίας του κέρδους, θα αναπτύσσεται σε νέες κατευθύνσεις και τομείς, προσανατολισμένες από τις ανθρώπινες ανάγκες και ενοράσεις και όχι από τις απαιτήσεις της καπιταλιστικής κερδοφορίας. Μια τέτοια παιδεία είναι ξένη με τον τεχνοκρατισμό, τις απόψεις για ουδετερότητα της επιστήμης και της γνώσης, αλλά και από αυτές που θεωρούν την ανάπτυξή της αντικειμενικά προοδευτική διαδικασία, όπου το μόνο πρόβλημα είναι το πώς και ποιος θα την χρησιμοποιήσει.
7. Μια απελευθερωτική παιδεία πρέπει να αμφισβητεί τη σημερινή “γεωγραφία” και τα “σύνορα” των μαθημάτων, των σχολών, των επιστημονικών αντικειμένων, των επαγγελμάτων, να αντιμετωπίζει αυτό το ζήτημα δυναμικά, να διαμορφώνει μια νέα “χάρτα” και φυσιογνωμία για όλα αυτά. Είναι άλλωστε κοινό μυστικό ότι ο σημερινός χωρισμός κινείται ανάμεσα στις συμπληγάδες των επιστημονικών γνώσεων προηγούμενων εποχών και απαιτήσεων της καπιταλιστικής αγοράς. Αυτές οι διαχωριστικές γραμμές, αλλά και οι νέες, που διαμορφώνουν οι εξειδικεύσεις βίδας, οι κατατμήσεις σχολών, οι κύκλοι σπουδών κλπ., αδυνατούν να ανταποκριθούν στις σημερινές επιστημονικές τάσεις, στην ανάγκη διεπιστημονικής προσέγγισης, στην απαίτηση για ολόπλευρες προσωπικότητες, για σύνθεση σε ανώτερο επίπεδο (συλλογικό και ατομικό) των εξειδικευμένων επιστημονικών περιοχών και για μη διάσπαση του ενιαίου της γνώσης.
8. Η νέα απελευθερωτική παιδεία πρέπει να υπερβαίνει το σημερινό εκπαιδευτικό μοντέλο, τη σημερινή δομή, τους κάθετους και οριζόντιους διαχωρισμούς σε βαθμίδες τομείς, θεσμούς – είτε αυτοί είναι νομικά κατοχυρωμένοι, είτε στηρίζονται στον καταναγκασμό των κάθε λογής εξετάσεων. Οι έννοιες της βασικής εκπαίδευσης, του Πανεπιστημίου, της μεταπτυχιακής παιδείας πρέπει να ανασυγκροτηθούν ριζικά. Όλοι πρέπει να έχουν δυνατότητα πρόσβασης σε μια πολύ πιο διευρυμένη και πλούσια έννοια βασικής παιδείας, αλλά και τη δυνατότητα απόκτησης της πανεπιστημιακής μόρφωσης.
Αν χτες η βασική παιδεία ήταν λίγο “κολλυβογράμματα”, σήμερα σε αυτό τον όρο περιέχονται πολύ πιο πολλά (πληροφορική, καλλιτεχνική παιδεία, ξένες γλώσσες κλπ.). Αυτή η πραγματικότητα και οι σύγχρονες εξελίξεις, αλλά κυρίως οι μορφωτικές ανάγκες της κοινωνικής πλειοψηφίας ασφυκτιούν στη σημερινή εκπαιδευτική δομή και διάρθρωση.
9. Μια νέα απελευθερωτική παιδεία θα οικοδομεί και ένα νέο τρόπο παροχής της γνώσης, νέας μορφής επαφές με τις κατακτήσεις του ανθρώπινου μυαλού, νέες δημοκρατικές διαδικασίες προσέγγισης της μόρφωσης εντός και εκτός εκπαίδευσης, νέους δρόμους ανάπτυξης της επιστήμης και της έρευνας. Διαδικασίες όπως τα δεσμευτικά αναλυτικά προγράμματα, η αυθεντία του καθηγητή, ο μονόλογος, ο παπαγαλισμός, η εξετασιομανία, η πειθάρχηση, ο πειθαναγκανασμός, η μοναδικότητά του ενός συγγράμματος, φυλακή της βαθμολογίας και τόσες άλλες δεν μπορεί να έχουν σχέση με τέτοια παιδεία.
10. Μια απελευθερωτική παιδεία, τέλος, πρέπει να υπερβαίνει το δίλημμα “κρατική ή ιδιωτική εκπαίδευση”. Ούτε ο κρατικός “ναός της γνώσης” των καπιταλιστικών χωρών, ούτε το κρατικά ελεγχόμενο και συγκεντρωτικό εκπαιδευτικό μοντέλο των πρώην ανατολικών χωρών, ούτε, πολύ περισσότερο, η ιδιωτικοποιημένη – εμπορευματικοποιημένη εκπαίδευση μπορεί να είναι ο “χώρος” μιας τέτοιας παιδείας. Αντίθετα χρειάζονται νέοι θεσμοί, ορισμένοι αυτοτελώς συγκροτημένοι και αρκετοί διαχεόμενοι σε όλη την κοινωνία, θεσμοί διαμορφωμένοι, ελεγχόμενοι και “εξαρτημένοι” από τις απαιτήσεις της κοινωνικής πλειοψηφίας, θεσμοί λειτουργικοί, ευέλικτα αναπροσαρμοζόμενοι, αποκεντρωμένοι, συλλογικοί, ανεξάρτητοι από το κράτος, την ΕΟΚ και τους ιδιώτες.
Η προοπτική μιας τέτοιας παιδείας φαίνεται ίσως μακρινή. Και όμως, είναι η πιο κοντινή με τις ανάγκες των νέων και όλων των εργαζόμενων ανθρώπων.
ΝΑΡ, Γενάρης 1995